The Turk Satranç Otomatı – Satrançın Gizemli Oyuncusu

The Turk Satranç Otomatı, tarih boyunca insanların hayranlıkla baktığı, gizemli ve ilgi çekici bir icat olmuştur. Bu otomat, sadece bir makine gibi değil, aynı zamanda zekası ve oyun becerisi ile dikkat çekmiştir. İlk olarak 18. yüzyılda sahneye çıkan bu otomat, satranç oynayabilen bir mekanizma olarak insanları şaşkına çevirmiştir. Ancak bu muazzam icadın ardında yatan gizemler ve gerçekler, bugün bile merak konusu olmaya devam ediyor.

Wolfgang von Kempelen‘in 1769’da tasarladığı The Turk Satranç Otomatı ya da diğer adıyla Mekanik Türk, insan modelinin yer aldığı bir masa üstü satranç otomatı olarak tarihe geçti. İmparatoriçe Maria Theresa‘nın hizmetinde bulunan Kempelen tarafından yapılan bu mühendislik harikası, 1770’te ilk kez sergilendi ve o günden bu yana birçok tartışmaya konu oldu. Otomat, 120 cm uzunluğunda, 105 cm genişliğinde ve 60 cm yüksekliğindeydi. Akçaağaçtan ve üzerine satranç tahtası çizilmiş tekerlekli bir kabinet önünde oturan bıyıklı, sarıklı ve pelerinli bir Türk figüründen oluşuyordu.

Bir İmparatoriçenin Hizmetindeki Otomat

The Turk Satranç Otomatı, bir akçaağaç kabin içinde yer alan bir Türk figürüydü ve satranç oynamak için kurulabilirdi. İç kısmı açıldığında, karmaşık mekanizmalar ve kaldıraçlar görülebilirdi. Olağanüstü yetenekleriyle, rakiplerini şaşırtan ve hatta taşları yerine koyabilen bu otomat, şaşkınlık yarattı. Üstelik oynadığı pek çok oyunda rakibini yenmeyi de başarıyordu.

Efsaneler ve Başarılar

The Turk Satranç Otomatı, Fransa ve İngiltere’de satranç zaferleriyle ün kazandı. 1820’de bilgisayarın babası olarak kabul edilen Charles Babbage‘ye karşı dahi galip geldi. 1809’da Napoleon Bonapart‘ı yenen otomat, ABD’ye gittiğinde Benjamin Franklin ile de oynamış ve onu da yenmiştir. The Turk Satranç Otomatı sırrıyla ilgili yıllar boyunca pek çok teori ortaya atıldı ve hala tam anlamıyla çözülememiş durumda.

Mekanizmanın Sırrı

Otomatın içinde, gizlice bir satranç ustasının bulunduğu ve ikinci bir satranç tahtasıyla yönetildiği ortaya çıktı. Her hamlenin altında gizlenmiş bir mıknatıs bulunan özel bir mekanizma, operatörün hareketlerini ana tahtaya iletiyordu.

Uzun süreler nasıl çalıştığı üzerinde fikirler yürütülen otomatın içinde satrançta oldukça tecrübeli biri vardı. Makinenin içi seyirciye gösterildikten sonra satranç ustası kutunun içine giriyordu. Mum ışığında iki büklüm bir şekilde hem karşısındaki oyuncunun yaptığı hamleleri takip edebiliyor hem de otomatı yönetip karşı hamleleri yaptırabiliyordu.

The Turk Satranç Otomatı’nın sırrı, mekanizmanın bulunduğu kabinin içindeki bölümlerin katlanabilir olmasına ve mekanizmanın önden görüldüğü gibi kabinin tamamını kaplamamasında yatıyordu. Kabin içinde, operatörün oyunu takip etmesine yardım eden ikinci bir satranç tahtası daha vardı.

Otomatın oynadığı ana satranç tahtasının altında, her karenin altında zemberek şeklinde bir mekanizma ve her taşın altında da bir mıknatıs bulunuyordu. Bu sistem sayesinde kabin içindeki oyuncu hangi taşın hangi kareye oynadığını takip edebiliyor ve ikincil satranç tahtasında yaptığı hamleleri ana tahtaya bildiren özel düzeneği kullanarak The Turk Satranç Otomatı’nı hareket ettirebiliyordu.

İlk yapımından 1787 yılına kadar Mekanik Türk’ün içinde oyunu kimin oynadığı bilinmiyor. The Turk’ün son sahibi Michell’in oğlu Silas Michell bu durumu şu sözlerle anlatmıştı:

Hiçbir zaman Türk’ünki gibi bir sır tutulmadı. Kısmen, birçok kez tahminlerde bulunuldu ama hiçbirisi bu eğlenceli bulmacayı çözemedi.

Sonrası ve Efsane Yoluyla Kayboluş

Kempelen 1804’te Viyana’da öldükten sonra otomat birkaç kez el değiştirdi. The Turk Satranç Otomatı, Beethoven’ın yakın arkadaşı Johann Maelzel adlı bir makine mühendisi şovmenin eline geçti. Daha sonraları ilk metronomu yapacak olan Maelzel, otomatı Kempelen’in oğlundan satın almıştı. ABD’de başarılı bir turne gerçekleştiren Maelzel, otomatı Küba’ya götürmeye karar verdi. Küba’da, sekreteri ve sırdaşı satranç ustası William Schlumberger öldü. Güney Amerika’da iflas eden Maelzel ABD’ye dönüşte kabininde ölü olarak bulundu ve cesedi denize atıldı.

Açık artırmaya çıkarılan The Turk Satranç Otomatı’nın yeni sahibi Doktor ve Cerrah John Mitchell oldu. Bir kulüp kuran Mitchell, burada kulüp üyelerine ücret karşılığı The Turk’ün sırlarını göstermeye başladı. Önceleri ufak bir şöhrete kavuşsa da Maelzel kadar başarılı bir şov adamı olmadığı için otomatı 1854 yılında Philadelphia’daki bir müzeye bağışladı. Yapımından 85 yıl sonra Mekanik Türk “Büyük Philadelphia Yangını“nda yandı ve tarihe karıştı.

Otomatın geçirdiği sahiplik değişiklikleri ve son olarak Philadelphia Yangını’nda yok olmasıyla The Turk Satranç Otomatı, tarihte gizemli bir şekilde izini kaybetti. Yıllar sonra ortaya çıkan bazı bilgiler, içinde kimlerin yer aldığına dair ipuçları verse de, tam bir açıklama bulunamadı.

The Turk Satranç Otomatı ve Etkileri

The Turk Satranç Otomatı, tarihin en gizemli oyun makinelerinden biri olarak hatırlanmaktadır.

Ünlü yazar Edgar Allan Poe ve Dr. Gamaliel Bradford, otomatın sırları hakkında en akılcı çözümleri üretenler olmuştu. Edgar Allan Poe, otomat hakkında yazdığı Maelzel’s Chess adlı tanıtım yazısında The Turk Satranç Otomatı’nı şöyle tasvir ediyordu:

Oyunu kazanmadan önce kafasını bir zafer edasıyla sallıyor, kendini beğenmiş bakışlarla etrafına göz gezdirdikten sonra sol kolunu her zamankinden daha geriye çekiyor ve parmaklarını bir süre dinlendiriyor.

Öyle ki Amazon, 3 Kasım 2005 itibariyle kullanıcılarına sunduğu soru-cevap hizmetine Mechanical Turk ismini verdi. Hizmet, ardındaki insan zekasını gizleyerek benzer bir akıllı sistem yanılgısı yaratıyor. Mekanik Türk isimli Tom Standage tarafından yazılmış kitap 2004 yılında Saga Yayınları tarafından Gülenbilge Zanardi çevirisiyle yayınlanmıştır.

Ayrıca satranç oynayan Türk hakkında oldukça ayrıntılı bilgiler içeren, Gerald Levitt’in yazdığı The Turk, Chess Automaton adlı kitapta, otomatın oynadığı ve içinde Napolyon’un oyunun da olduğu 52 adet oyunun ayrıntısını bulmak mümkündür. Bu oyunların detayları gösteriler sırasında Maelzel’in bir arkadaşı tarafından kaydedilmiştir.

Efsanenin Devamı

Günümüzde, Mekanik Türk’ün replikaları birçok müzede sergilenmektedir, hala satranç tutkunlarının ve meraklıların ilgisini çekmeye devam ediyor. The Turk’ün tamamen aldatmaca olduğuna dair makaleleler de mevcut.

Mekanik Türk, tarihin satranç üzerindeki gizemli bir lejyonunu oluştururken, içindeki sırlarla, hala insanların hayal gücünü zorlamaya devam ediyor.